Người giữ hồn lễ Bok Chu Bur ở vùng Loan

Duyên nợ với văn hóa dân gian

Sinh năm 1959, cư ngụ tại thôn Ma Am, xã Ninh Loan (thuộc vùng Loan), huyện Đức Trọng, tỉnh Lâm Đồng, Ya Thung hiện là một trong số ít những người Chu Ru nơi này biết đánh cồng, thổi kèn bầu từ nhỏ. Bởi thế các âm thanh, giai điệu ấy đã ăn sâu vào trong ông như một phần cơ thể. Nhiều người già ở Ma Am khi nhắc tới chuyện ngày xưa vẫn nhớ cậu bé Ya Thung 13 tuổi đã chơi thuần thục các loại nhạc cụ. Đặc biệt còn biết cách cảm âm, chỉnh âm và phối âm để các nhạc cụ đó hòa quyện vào nhau trong những đêm lễ hội. Cũng như bao đứa trẻ khác ở nơi này, Ya Thung lớn lên trong tình yêu tiếng cồng, tiếng kèn bầu, tiếng trống và những lễ hội truyền thống của người Chu Ru. Tình yêu ấy bắt nguồn từ sự truyền cảm hứng của bố mẹ và lớn dần theo năm tháng khi biết cảm nhận và yêu.

“Người già khắt khe lắm. Họ không chủ động hướng dẫn cho một ai. Chỉ khi nào nhìn thấy đứa trẻ say mê, tự mày mò bên cồng, bên kèn, bên trống thì người già mới chỉ dạy,” ông Ya Thung nhớ lại. Đó là hành trình mà ông học đánh cồng, đánh trống ghi năng và thổi kèn bầu. Dường như năng khiếu chơi các loại nhạc cụ đã có sẵn trong máu nên Ya Thung sớm trở thành người “lão luyện” trong sử dụng các nhạc cụ của người Chu Ru.

Riêng về lễ Bok Chu Bur, Ya Thung đã sớm được người chủ lễ trước nhìn thấy khi tự mình có thể học được các nghi thức tế cũng như các bài cúng mỗi khi ông tham gia đoàn người phụ việc trong ngày hội đến. Theo học ông Ya Tang - người chủ lễ trước - từ năm gần 30 tuổi mãi cho đến khi 38 tuổi, Ya Thung mới thuần thục các nghi lễ cúng. Ban đầu, các chủ lễ cho ông phụ trách những lễ nhỏ. Tới năm gần bước vào tuổi 40, Ya Thung chính thức là chủ lễ. Hiện, Ya Kiết (46 tuổi) và Ya Ngang (32 tuổi) đang là thế hệ tiếp nối. Họ hiện đang phụ việc trong các nghi thức tổ chức lễ Bok Chu Bur.

Trong căn nhà sàn của vợ chồng ông Ya Thung nằm sâu trong ngõ nhỏ ở thôn Ma Am, ở gian nhà chính giữa, ông cẩn thận đặt ở nơi trang trọng chiếc kèn bầu và trống ghi năng. Đây là những nhạc cụ ông đặt làm từ đầu những năm 2000 ở tỉnh Ninh Thuận. “Ngày ấy nghèo lắm, có mùa ăn chẳng đủ no nhưng ông ấy vẫn đi bộ xuống tận Ninh Thuận đặt người ta làm các loại nhạc cụ này giá cả chỉ vàng. Đã hơn 20 năm làm việc này, mỗi lần có ai đến nhà hỏi han, hay các nhà nghiên cứu văn hóa đến tìm hiểu về lễ hội này là ông nhà tôi đều thắp hương xin, báo cáo, mang trống, kèn ra thổi vài bài, sau đó thì mải mê nói. Nói về Lễ hội Bok Chu Bur, ông ấy có thể say sưa từ lúc mặt trời mọc cho tới lúc lặn”, bà Ma Vinh - vợ ông Ya Thung bộc bạch. Một nhiệm kỳ làm chủ lễ Bok Chu Bur kéo dài suốt 35 năm và Ya Thung bao năm qua vẫn miệt mài với trọng trách ấy.

Không chỉ là chủ lễ Bok Chu Bur, Ya Thung còn là Người uy tín của bon làng. Ông chính là người khơi dậy tình yêu những nét văn hóa truyền thống đã có sẵn những chưa thức dậy trong những người trẻ. Ông đã từng tham gia đứng lớp giảng dạy bộ môn này cho gần 30 học viên. Cả 5 đứa con trai gái của ông cũng là học viên của lớp học.

Năm 2019, Ya Thung vinh dự được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú ở lĩnh vực nghệ thuật trình diễn dân gian: Tập quán xã hội và tín ngưỡng. Vì ông đã có cống hiến xuất sắc trong gìn giữ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc. Đây không chỉ là niềm vui, niềm tự hào của riêng ông mà còn là niềm vui chung khi một loại hình nghệ thuật, một trong những lễ hội, nét truyền thống tốt đẹp của người Chu Ru bao đời nay được ghi nhận. Đây là động lực để ông tiếp tục theo đuổi công việc thiêng liêng mà cộng đồng đã giao phó hàng chục năm nay. Và tiếp tục tận tâm trong việc tìm, chọn và đào tạo người kế nhiệm làm chủ lễ Bok Chu Bur.

Chủ Lễ Bok Chu Bur - đảm nhiệm sứ mệnh thần linh giao phó

Theo nghệ nhân Ya Thung, người Chu Ru sống chủ yếu bằng nông nghiệp, bởi vậy trong mùa vụ hằng năm, bà con thường tổ chức nhiều nghi lễ như: Mừng lúa mới, cắm cây nêu trong lễ mừng lúa chín, những lễ hội tạ ơn các vị thần đã giúp họ biết gieo trồng, cho mùa màng bội thu, lúa bắp đầy bồ…

Trong tâm thức tín ngưỡng của người Chu Ru, thần Pô Dăm là người có công lớn khai khẩn đất đai, lập làng, đuổi thú dữ, dạy cho dân làng biết trồng lúa nước, nuôi trâu cày ruộng, dệt vải, tạo dựng cuộc sống ấm no, thanh bình. Lễ Bok Chu Bur là hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng, tâm linh đặc trưng của người Chu Ru nhằm tạ ơn thần Pô Dăm, được tổ chức hằng năm vào ngày 18 - 19/12 âm lịch-khi mùa màng đã thu hoạch xong, mùa mưa chấm dứt, mùa khô đến dần.

Trong không khí trang nghiêm, thành kính, lễ được diễn ra với nhiều nghi thức cúng ngưỡng vọng với nhiều vật hiến tế được bài trí trang trọng cầu thần Pô Dăm cho dân làng được bình an, sức khỏe dồi dào, làm ra nhiều của cải, đời sống ấm no, mọi người đều gặp may mắn. Sau phần lễ, dân làng cùng tham gia phần hội trình diễn các nhạc cụ truyền thống: cồng chiêng, trống ghi năng, kèn bầu (rơkèl), cùng hòa vào điệu dân vũ Aya, T’rumpô, Đămtơra, Păhgơnăng, cùng hát các làn điệu dân ca...

Lễ Bok Chu Bur là dịp để đồng bào Chu Ru được sống lại trong không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng, từ đó đoàn kết xây dựng cuộc sống ấm no, thêm yêu quý, trân trọng bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Làm chủ lễ Bok Chu Bur mấy chục năm nay, nghệ nhân Ya Thung chính là người đảm nhiệm sứ mệnh thần linh giao phó và luôn nhận được sự sự tin tưởng, nể trọng của cả cộng đồng người Chu Ru.